قه ڵای هه ولێر

تەپۆلكەیەكی بازنەیی رووتەختە، رووبەری 102 هەزارو 190 م2 ـیەو ناوەڕاستی شاری هەولێر داگیر دەكات، 415م لەئاستی رووی دەریا بەرزترەو بە بەرەنجامی 26م و 25سم لە ئاستی رووی شاری هەولێر بەزرترە كە لە بەرزترین شوێن دەگاتە نزیكەی 30م.

هەندێك بیروڕا هەیە، دەڵێت: قەڵای هەولێر لەوەی ئێستا بەرزتر بووە، بەڵام لە ساڵی 216ز ئیمپراتۆڕی رۆمانی "كراكلا" لەكاتێ هێرشی بۆ سەر تیفسون بە هەولێردا رۆیشتووەو تەپۆلكەكەی قەڵا كە گۆڕستانی پاشا فۆرسییەكان بووە رووخاندوویەتی‌و ئێسكوپروسكی مردووەكانی دەرهێناوە، قەڵا دێرینە لەساڵی 2005 لەلایەن رێكخراوی یۆنسكۆوە بە یەكێك لە گرنگترین 100 شوێنەواری جیهان دەستنیشانكراوە كە پێویستە وەك كەلتوورێكی مرۆڤایەتی پارێزگاری لێوەبكرێت.

زۆر بیروبۆچۆن سەبارەت بەم گردۆلكەیە هەیە كە ناوەڕاستی دەشتایەكی پانوبەرین دەگرێت، هەندێك ئەم گردە بە دەستكردو تورەگە رێژ دەزانن كە لەلایەن ئاشورییەكانەوە بە زۆرەملێ بە دیلەكانی جەنگ دروستكراوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی هێرشی دووژمنەكان.

كەچی زانای ئەمریكی "ئەداورد كە بیرا" مامۆستای زانستی ئاشوورییەكان لە زانكۆی شیكاغۆ، دەڵێت: لە عیراقی ئێستادا هەندێك شار هەن كە تا ئێستا خەڵكیان تێدا دەژی كەچی خۆی لەسەر گوندو شاری كۆن دروستكراوە، لەوانەش شاری هەولێرو شاری كەركوك، ئەوەی لەسەر تەپۆلكەی ئەم گردە دێرینە بڕوات شوێنەواری چەندین شارستانی كۆن دەبینێت كە بریتیە لە گردێك كە حەوت شارستانی لە خۆ دەگرێت، سەرەتای دروستبوونی سۆمەری بووەو دواتر چاخەكانی "بابلی، فارسی، یۆنانی، پارسی، ساسانی، ئیسلامی" بینوە، واتا شارەكە ماوە بەڵام خەڵكەكەی دانیشتوی گۆڕاون واتا ئەمشوێنە لە ئاكامی چەندین شارستانیەتی پێش خۆیەتی‌و هەر جارێك بەهۆی هەر كارەساتێك تێكچووە، دواتر خەڵكەكەی لەسەر شارستانیەتە كۆنەكەی یەكێكی نوێیان دروستكردووە.

بەڵام قەڵای هەولێر تەنیا گردۆڵكە نییە لە دەشتی هەولێرو بەدەیەها گردۆلكەی هاوشێووە لەم دەشتە پان‌و بەرینە سەر دەردەخەن‌و باشترین بەڵگەش گردی "قالینج ئاغا"یە كە چەند كیلۆمەترێك لە قەڵا دوورەو نزیكەی 7 مەتر لە شەقامی بەردەمی بەرزترەو بەپێی ئەو پشكنینەی لە ساڵی 1965 بۆی ئەنجامدراوە، دەركەوتووە ئەم گردۆڵكەیە لە هەزارەكانی 4000 – 5000 پ.ز، ئاوەدان بووە لە "چاخی حەلەف عوبیدو وەركا"و لە هەزارەی سێیەم ژیانی لەسەر بڕاوتەوە. هەروەها لەكاتی پشكنین بینرا لە 7 چین پێكدێت "هەر چینێك گوزارشت لە شارستانیەتێك دەكات‌و بەدەیەها كەلوپەل‌و پارچەی گڵێنەو پەیكەری گیانلەبەرو سەركەتەشی گڵێنەو جلوبەرگی جۆراو تێدا دۆزراوەتەوە كە هەمووی گەواهی ئەوەیە ئەم گردۆڵكانە هەبوونە، بەڵام مرۆڤ زۆر ژیرانە بەكاری هێناون‌و توانیوویەتی سوودیان لێ وەرگرێت.

تەمەنی قەڵای هەولێر بە تەواوی دیار نییە، بەڵام لەسەروبەندی ساڵی 2000 پ.ز لە نووسراوەكانی پادشای سۆمەری "شۆلكی" بەناوی "ئوربیلیم – urbilum" هاتووە.

بەڵام بەر لەوەو چاخی ئەكەدی 3350 - 2150 پ.ز، لەسەردەمی یەكەم پاشایان "سەرجۆنی ئەكەدی"و لە هەڵمەتەكەی بەرەو باكور بۆ تەمێی كردنی گوتییەكان فراوانكردنی ئیپمراتۆریەتەكەی بە هەولێردا رۆیشتووەو باس لە هەولێر كراوە.

ئیتر لەم مێژوەوە بە دواوەو لەسەرجەم چاخەكان باس لە هەولێر كراوە كە دەڵێین هەولێر واتا "قەڵا"، چونكە تا ساڵی 1190ز كاتی سوڵتان موزەفەرەدین دەبێتە فەرمانڕەوایی هەولێرو لەماوەی 42 ساڵی فەرمانڕەوایەتی هەولێر زۆر دەگەشێتەوەو لەم ماوەیەدا بەشی خوارووی هەولێر "دەرەوەی قەڵا" دروست دەبێت.

بەپێی نەخشەیەكی ساڵی 1233ز "واتا دوایی ساڵێك لە كۆچی دوایی سوڵتان" لە خوارووی قەڵا دوو قوتابخانەو دوو مزگەوت‌و بازاڕی قەیسەری‌و بەشێكی گەڕەكی خانەقا هەبووەو ئەم هەمووەش بە شوورەیەكی درێژ دەورە دراوە كە سێ دەرگای هەبووە، ئەوكات رووبەری 3 كیلۆمەتر دووجا بووەو زۆربەی گەشەسەندنەكەی بەرەو باشوور و باشووری رۆژئاوا بووەو، ئەم سێ دەرگایەش بەو ئاڕاستەیە بوون:

- دەرگای یەكەم بەروە و رۆژهەڵات باكور لەگەڕەكی خانەقا

- دەرگای دووەم بەرەو باشور نزیك گوڕستانی شێخ محەمەد خوارسانی.

- دەرگای سێیەم بەرەو رۆژئاوا نزیك منارەی چۆلی ڕێگای موسڵی كۆن.

كەچی دوایی كۆچی دوایی سوڵتان‌و بەهۆی هێرشە دڕەندەكانی مەغۆل، هەولێر دووبارە بچووك بووەتەوەو خەڵك لە قەڵا بەمەبەستی بەرەنگاربوونەوە دووبارە كۆبوونەتەوە.

دووەم گەشەی شار دوور لە قەڵا لەسەردەمی مێرنشینی سۆران بووە لە ماوەی 1822 - 1836ز، كاتی خەڵك توانیوویانە لە دەرەوەی قەڵاو لە بەشی خوارەوەی خانوو دروست بكەن، ئەوەتا "مستەر ریج" جێنشینی بەریتانی لە بەغداو كاتی لە ساڵی 1820ز، سەردانی شاری هەولێر دەكات، دەڵێت: "شاری هەولێر دەكەوێـتە لای باشووری گردۆڵكە دەستكردەكە (مەبەستی قەڵایە)و یەك حەمام‌و چەندین خانوو و بازاڕی تێدایەو بەشێكی شارەكە دەكەوێتە سەر گردۆڵكەكە كەپێی دەوترێت قەڵات" لەمەشەوە بۆمان دەردەكەوێت كە لەم كاتەدا بەشی خوارەوە هەبووە.

مونشی بەغدادی "سەید محەمەد كوڕی سەید ئەحمەد حوسەینی" كە سكرتێری جێنشینی بەریتانی بوو لەبەغدا، كاتی لەساڵی 1822 دێتە هەولێر، دەڵێت: "لەقەڵات نزیكەی 1000 ماڵ هەن، كە چی لەدەرەوەی قەڵا 4000 ماڵ هەیەو هەموو خەڵكی هەولێر موسڵمانن لەسەر مەزهەبی شافیعی".

ئەم گەشەی هەولێر لە سەردەمانی باڵا دەستی میرنشینی كوردی‌و بابان‌و سۆران بووە‌و، بەتایبەتی میرنشینی سۆران‌و لەسەردەمی میر محەمەد پاشای رەواندز كاتی لە 1818ز بانگەشەی سەربەخۆی میرنشینەكەی لە دەوڵەتی عوسمانی دەكات، لە 20 ی رەمەزانی 1822 ز بە سوپایەك لە رۆڵەكانی عەشیرەتەكانی "خۆشناو، سورچی، زراری، كۆڕێ" دێتە هەولێرو دوای پێكهاتنی لەگەڵ زانایانی ئایینی شار شارەكە لە چنگ عوسمانیە داگیركەرەكان رزگار دەكات.

گەر سەد ساڵێك لەم رووداوە بگەڕێنەوە دواوە دەبینین لەسەدەی هەژدەم هەولێر تەنیا قەڵات بووە، ئەوەتا نیپوركاتی لە ساڵی 1766 ز سەردانی هەولێر دەكات، دەڵێت: "قەڵاكە بێ شوورەبوو، بەڵام خانووەكانی لە لێواری قەڵا بەشێوەیەكی چڕوپڕو لەیەك نزیك دروست كراون بە ئەندازەیەك كە كەس توانای چوونە نێو قەڵاكەی نییە بەبێ ئەوەی بەدەرگا سەرەكیەی بڕوات".

نیپور لەدرێژەی قسەكانی، دەڵێ: شارەكە بریتیە لە قەڵاكەو هەرچی بەشی خوارەوەیە ئەوا بریتییە لەچەند ماڵێكی شپڕی ناڕێك، گومان لەوەشدا نییە كە سەردانەكەی نیپور دوای هەڵمەتەكەی نادر شایە بۆ هەولێر ساڵی 1732ز كاتی قەڵا 60 رۆژ گەمارۆ دەدات‌و لەبەر بەرەنگاری ئازایانەی خەڵكی شارو دوای داگیركردنی شارەكە خاپوور دەكات‌و شوراكان دەڕوخێنێت‌و دەرگاكە دەشكێنێت.

لەوەی سەروو بۆمان دەر دەكەوێت سەرەتایی سەدەی نۆزدەهەم خەڵك لە قەڵا هاتوونەتە خوارەوەو دەستیان بە دروستكردنی خانوو كردووە ئەمەش لەكاتی فەرمانڕەوایەتی خودی كوردان بووە بۆ شارەكە، كە ئاشتی‌و ئارامی باڵی بەسەر ناوچەكەدا كێشاوە.

قەڵایە لە سێ گەڕەك پێك دەهات.

1- سەرا، لەبەر ئەوەی دەزگاكانی میری لێبووە بۆیە بەم ناو ناونرابوو.

2- تەكیە، لەبەر ئەوەی تەكیەی شێخ شەریفی تێدابوو بۆیە بەمناوە ناونرابوو.

3- تۆپخانە: لەبەر ئەوەی تۆپ‌و جبەخانەی لێ دانرابوو و بەرامبەر شاری موسڵ بۆیە ئەم ناوە ناونرابوو.

جێگای ئاماژەیە كەوا قەڵات تاساڵانی حەفتاكان هەر بەسێ گەڕەكی هەولێر ئەژمار دەكرا كە گەڕەكەكانی "سەرا، تەكیە، تۆپخانە"، بەڵام دوای فراوانبوونی شارو دروستبوونی گەڕەكی نوێ كە ژمارەی دانیشتوانی لە 20 هەزارو 30 هەزار زیاتر بوو، ئەوا لەسەر ژمێری ساڵی 1977 هەموو قەڵا بەیەك گەڕەك ئەژماركرا بەناوی قەڵات كە ژمارەی دانیشتوانی تەنیا 3602 كەس بوو.

گەر سەیرێكی سەر ژمێریەكانی شاری هەولێر بكەین دەبینین قەڵات بە 3 قۆناغ دا دەڕوات:

1- قۆناغی تەواوی شار، واتا لەو كاتانەی شاری هەولێر تەنیا لە قەڵات پێكهاتووە ئەوەش لە 2000پ.ز تا 1233ز.

2- قۆناغی بەشی گەورەی شار، ئەو كاتەی كە بەشی زۆری شار قەڵابوو ئەوەشی لە 1233ز تا 1916ز.

3- قۆناغی گەڕەكێكی بچووكی شار، ئەو كاتەی شاری هەولێر لەخوارووی قەڵات گەورەبوو، ئەوەش لە ساڵی 1916 تا 2006ز، ئەوەی هاوپێچ خشتەیەكی بچووكی سەر ژمێری شاری هەولێرو قەڵاتە رێژەكەی نێوانیانە.

گومان لەوەدا نی یە ئەم هێلەی ژمارەی دانیشتوانی هەولێر بە بەراورد لەگەڵ ژمارەی سەرجەم ژمارەی دانیشتوانی هەولێر هەر رووە خواربوو، ئەو ژمارەی كە بۆ ماوەی نزیكەی 4000 ساڵ بە 100% مایەوە لەسەرەتای سەدەی بیستەمەوە بە شێویەكی تیژ رووەو خوارەوە هات تا لەساڵی 2006 بووە 0% سفر كاتی قەڵا چۆڵكرا بەمەبەستی نۆژەنكردنەوەی "تەنیا چەند خانەوادەیەكی كەم نەبێت كە بە پەنجەی دەست دەژمێر درێت"و ئەم خانەدانا دەستی لە رۆژهەڵاتی هەولێر گەڕەكێكی بە ناوی "قەڵات"یان بۆ دابینكرا.

قەڵای هەولێر تەمەنی "بەپێی توێژەران" 6000 ساڵە لەم ماوە درێژەی تەمەنی چەندین جار مەبەست لە هەبوونی گۆڕاوە، ئەم قەڵایەی بە دەست سۆمەرییەكان دروستكراوەو دوای ئەوان بە دەیەها نەتەوەو شارستانیەت لە سەرەی ژیاون، لەم ماویەدا چەندین جار مەبەست لەبوونی گۆڕاوەو جگە لەجێنشین چەندین مەبەستی تری پێكاوە:

1- مەڵبەندی پەرستن، ئەمەش زۆر بە روونی لە سەردەمی ئاشورییەوە، بە دیار دەكەوێت كە پەرستگای خواوەند عەشتار بووە "خواوەندی جەنگ‌و سەركەوتن"و بەم مەبەستەش پادشا ئاشوریەكان حەجیان بەرەو قەڵای هەولێر دەكردو شەوانی بەر لە رابەرایەتی كردنی هێرشە گەورەكان بۆ سەر دوژمنان لەپەرستگای عەشتاری هەولێر دەنووستن‌و دوای سەركەوتنیان دیلەكانیان بەرەو هەولێر دەهێنایەوە.

ئەوەتا "ئاشوور ناسر باڵ" 885 - 860 پ.ز هەولێری زۆر خۆشدەویست‌و بە شاری خۆی دەزانی‌و دوای هاتنی بۆ هەولێرو مانەوەی لە پەرستگای عەشتار رووی لە وڵاتی خلدیا كردو پادشا "كیرخی" لە سێدارەداو لاشەكەی بە شورای قەڵای هەولێر هەڵواسی.

هەرچی پادشای سەنحارییە 705-681پ.ز كە هاتووە بۆ هەولێر كردووەو لە رێگای كەناڵێكی كەموێنەداو بەدووری 20 كلم ئاوی لە بەستۆرەوە بۆ قەڵای هەولێر هێناوە، یەكەم پڕۆژەی ئاودێری لە جیهاندا دروستكردووەو دواتر ئاشور بانیپالی 669-626پ.ز دوای داوای سەركەوتن لە خواوەند عەشتاری هەولێرو دوای سەركەوتنی هەڵمەتەكەی بۆ سەر سوسەی پایتەختی عیلامیەكان، ئاشور پادشای عیلامییەكان "تی- ئامان" دەكوژێت‌و سەری بەشورای قەڵای هەولێر هەڵدەواسێ‌و سەرجەم دیلەكانیش دێنێتە هەولێرو لە دیاری خۆی‌و خێزانەكەی لە رۆژی خواوەند عەشتار لەژێر شورای قەڵا پێستی دیلەكان بە زیندووی كەوڵدەكات‌و وەك قوربانییەك پێشكەشیان دەكات‌و بە خواوەند عەشتار.

لەلایەكی تر دوای رووخانی ئیمپراتۆریەتی ئاشوری بەدەست میدیەكانەوەو سەرە رای خۆ بەدەست نەدان‌و بەرەنگاربوونەوەی هەولێر، هەر چەندە میدیەكان سەرجەم شارە ئاشورییەكان بەنەینەوای پایتەختەوە وێران دەكەن، بەڵام لەبەر پیرۆزی‌و گەورەیی شاری هەولێر دەستكاری هیچ ناكەن.

2- قەڵای هەولێر بەهۆی هەڵكەوتنی‌و ئازایەتی خەڵكەكەی شوێنێكی بەرەنگاربوونەوەو سیمبولی بەرخودان بووە، ئەوەتا كاتێ میدیەكان سەرجەم ئیمپراتۆریەتی ئاشوری داگیر دەكەن بە نەینەوای پایتەختەوە لە 612پ.ز، دواتر هەر چەندە پاشا كەی ئەفسار هەوڵ دەدات لە 608پ.ز هەولێر خۆی بەدەستەوە نادات.

لەلایەكی تر هەولێر یەكێكە لەو شارە دەگمەنانەی جیهان كە بەرەنگاری هێرشی مەغولیەكان دەكات‌و دوای گەمارۆیەكی سەختی 6 مانگی لەلایەن هێزەكان هۆلاكۆوە لەساڵی 1258ز هەولێر خۆی بەدەستەوە نادات "بۆیە ئێستا بە هەولێری هۆلاكۆ بەزێن ناسراوە" لەلایەكی ترو لەساڵی 1743ز، كاتێك نادر شار بەسوپایەكی 300 هەزار كەسەوە بەرە عیراق هات‌و دوای گەمارۆدانی هەولێر بۆ ماوەی 60 رۆژو دوای بە رەنگارووبوونەوەیەكی دلێرانەی هەولێرییەكان، نادر شا هەولێر داگیردەكات‌و سەرتاپا شورەكە دەروخێنن‌و زۆر ئازادی شارو خەڵكەكەی دەدات.

3- یەكێكی تر لەجیاكارییەكانی قەڵای هەولێر ئەوەیە لەنزیك شوراكانی شەڕی گەورەی یەكلاكەرەوە رووی داوە، جەنگی گەورەی ئەوتۆ كە رێرەوی مێژووی گۆڕیووە.

گرنگترین جەنگی جیهانی كۆن لەنێوان دوو زلهێزی ئەوكات، شەڕی ئەربیلا یاخود گۆگەمێلایە، كاتێ ئەسكەندەری مەقدۆنی بەخۆی‌و سوپاكەی بەرەنگاری دارایی سێیەم پادشای هاخەمەنشیەكان بە سوپایەكی 700 هەزار كەسی بۆوەو لە ئاكامداو بەپێی نەخشەیەكی سەربازی تۆكمە ئەسكەندەر جەنگەكەی بردەوەو دارا بەرەو شاری هەولێر رایكردو سەرجەم زێرو سامانەكەی كە لەگەڵ خۆیدا هەڵیگرتبوو و بەهۆی قورسی‌و زۆریەوە بە پێنچ رۆژ لە رووباری زاپ پەڕیەوەو ئەم هەموو سامانەی لە هەولێر جێهێشت‌و بەرەو چیاكان رایكرد كە دواتر لەلایەن پاسەوانانی خۆی كوژرا.

جەنگی دووەمی یەكلاكەرەوە لە نێوان ئەمەویەكان بەسەركردایەتی دوا خەلیفەیان "مەڕوان كوڕی موحەمەد" كە دایكی كورد بوو و نازناوی "مەڕوان ئەلحیمار" بووە "واتا مەڕوانی كەر" ئەمەشی لەبەر سەرسەختی‌و تواناو سەبركردنی لەكاتی جەنگەكان، هەروەها عەباسییەكان بەسەر كردایەتی ئەبا عەون‌و عەبدولمەلیكی خوراسانی‌و لەنزیك هەولێرو لەو بەری رووباری زاپ هەردوولا بەیەكگەیشتن‌و ئەمەوییەكان بە 120 هەزار كەس‌و عەباسییەكان بە 30 هەزار كەس‌و دوای شەڕێكی سەخت بۆ ماوەی 90 رۆژ لە ئەنجامدا ئەمەویەكان شكان‌و عەباسییەكان پردەكەیان رووخاندو بەمەش جلەوی دەسەڵات لەجیهانی ئیسلامییدا لە ئەمەویەكان گواسترایەوە بۆ عەباسیەكان ئەمەش لە ساڵی 750ز، روویداوە.

4- گۆڕستان، شوێنی ناشتنی تەرمی پادشاكان بوو، هەروەك چاخی فورتی 148پ.ز - 226ز روویدا كە ئەمانە تەرمی پادشاكانیان لە هەولێر دەناشت‌و هەر لەبەر ئەم هۆیەش ئیمپراتۆریەتی رۆمانی "كراكلا" كاتێ دێـتە هەولێر لە 216ز تەپۆلكەكە بە گۆڕستانەوە رادەماڵێت‌و ئیسكوپروسكی پاشا فورسییەكان لەگۆڕستان دەردێنێت.

5- قەڵای هەولێر رۆڵێكی گرنگی بینیووە لەجێگیركردنی شوێنی شاری هەولێر، بەهۆی بوونی ئەم قەڵایە شاری هەولێر ماوەی 6000 ساڵە یەك مەتر لەشوێنی خۆی نەجوڵاوەو لەتەواوی ئەم ماوەیەدا ژیانی بە بەردەوامی لەسەر بوو، ئەگەر قەڵاتی هەولێر نەبوایە ئەوا بێگومان شاری هەولێر لەشوێنێكی تر دەبوو، چونكە هیچ بەربەستێك نەبوو لەبەردەم گواستنەوەی بۆ شوێنێكی تر.

6- قەڵای هەولێر رۆڵێكی گرنگی هەبوو لەجێگربوونی ناوی هەولێر، ئەوەتا یەكەم جار لە 2000پ.ز كاتێ لەسەردەمی پادشای سۆمەری "شۆلكی" بە "ئوربیلیم" دێت‌و تائێستا ناوی "ئەربیلە"و هیچ شارێك نییە لەجیهاندا جگە لەهەولێر ناوەكەی لە ماوەی 6000 ساڵ وەكو خۆی مابێتەوە، ئەمە تەنیاو تەنیا لەشاری هەولێر بەهۆی قەڵاكەی روویداوە، لەیەكەم ناو هێنانییەوە تا ئێستا نەگۆڕاوە.

7- یەكێك لەجیا كەرەوەكانی قەڵات لە دواساتەكانی چاخی عوسمانی ئەوەبوو تەنیا جێنشین‌و شوێنی گەورە پیاوانی دەسەڵات بووەو خەڵكە سادەكەی هەولێریش لەخوارووی قەڵا ژیانیان بەسەر دەبرد، كەچی ئەم شتە لەكۆتایی نۆهەدەكانی سەدەی بیستەم پێچەوانە بوو و تەنیا خانەوادە هەژارەكان لە قەڵات ژیانیان بەسەر دەبرد.

لەوەی پێشوو بۆمان دەردەكەوێت قەڵای هەولێرو لەچاخە جیاجیاكان چەندین پلەوكاری جیاجیای بەخۆوە بینیووە لە هەر چاخێك بەجۆرێك مامەڵەی لەگەڵ كراوە لەپیرۆزترین شوێن لەسەردەمی ئاشوورییەكان كە پادشاكان حەجیان بۆ دەكردو لە بن شورەی قەڵاتەكەی سەری پادشای دوژمنیان لەجەستە جیادەكردەوە، بۆ شارێكی وێرانی بێناز لە سەردەمی سەفەویەكان، لەشوێنی ناشتنی گۆڕی پادشاكان بۆ شوێنی دەرهێنان‌و سوكایەتیكردن بەم جەستانە، لە شوێنی نیشتەجێبوون پیاوە گەورەكان‌و ئەشراف‌و پیاوە ماقوڵان لە سەردەمی عوسمانی بۆ لانەوازەو خانەی هەژاران لەكۆتایی سەردەمی بیستەم، لە قەڵایەكی گەورەی بەرخودان لە سەردەمی هۆلاكۆ بۆ قەڵایەكی بێ بایەخی فەرامۆشكراو لە سەردەمی ساسانیەكان.

قەڵای هەولێر هەموو ئەو كاتە خۆش‌و ناخۆشەی بینیووەو شوێنی هەر رووداوێكیش لەم رووداوانە بەجەستە پیرە كەیەوە دیارە، ئەو جەستە زەبلاحەی كە بێجگە لەوەی ناوەڕاستی شاری هەولێر دەرزاێنێتەوە، بێگومان ناوەڕاستی دڵی هەولێریان بەبێ یەك و دوو داگیر دەكات.

گەرماوی قەڵا

مێژووی ئەم گەرماوە دەگەڕێتەوە بۆ كۆتایی سەدەی هەژدەهەم بەرەو سەرەوە نزیكەی 200 ساڵ بەر لەئێستا دروستكراوە، پێكدێت لەدوو بەش هاوینەو زستانە لەگەڵ دوو هۆڵ بۆ خۆشوشتن‌و دووقوبەی گەورەو، رووبەرەكەی نزیكەی 782 م2.

ئەم گەرماوە بیرێكی گەورەی تێدایە لەبەشـی باكـووری كە تیـرەكەی 5 مەترەو، قوڵاییەكەی 45 مەترە.

مزگەوتی قەڵا

مزگەوتی قەڵای هەولێر یەكەم مزگەوتە لەقەڵای هەولێرو، دەكەوێتە ناوەڕاستی قەڵا.

یاقوت حەمەوی لەكتێبی "معجم البلدان" باسی ئەم مزگەوتەی كردووە لەساڵی 1220 ز، هەروەها "ابنمستوفی" لەنووسینەكانیدا "تاریخأربل" ناوینا "مزگەوتی قەڵا".

ئەم مزگەوتە لە ساڵەكانی 1719 - 1720 ز، چەندین جار نۆژەن كراوەتەوە كە ئەم مێژووە لەسەر مینبەرەكە نووسراوە.

ئەنتیكە خانەی قەڵا

دەكەوێتە ناو قەڵات، لەنێو ئەم مۆزەخانەیەدا بەشێكی زۆری كاری دەستیتێدایەكە نزیكەی 40 پارچە دەبێت لەهونەركاری چنینی هۆزە نیشتەجێ‌و رەوەندەكانی ناوچەی پارێزگای هەولێر پارێزراوە.

زۆربەی ئەم كەل‌و پەلانە رایەخ‌و كاڵاو پۆشاكن كەرەستە خاوەكەشی لەخووری‌و مووی مەڕو و ماڵات دروستكراون‌و بەڕەنگی گیاو گوڵ‌و رووەك رەنگ كراون.

هەندێك لەم پارچانە مێژووییانە تەمەنی سەدان ساڵە.

ئێستاش هەولێری قەڵاو منارە جگە لەوەی پایتەختی هەرێمی كوردستان – عێراقە، شارێكی جوانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیشە، لەئێستاشدا جگە لەبوونی چەندین كونسوڵگەری‌و نوێنەری وڵاتان، چەندین گەورە كۆمپانیای جیهان سەرمایەكانی خۆیان لە هەولێر بەگەڕخستووە.